Kto z nas nie sięgnął przynajmniej raz w życiu po horoskop a po jego przeczytaniu stwierdzał, że opis w nim zawarty w dużej mierze pasuje do mojej sytuacji?
Kto nie miał ochoty dowiedzieć się od wróżki, co jest za kolejnym “zakrętem” życia a po wykonaniu tego kroku wziąć jej słowa za świetnie pasujące?
Kto nie miał sytuacji, w której został przekonany przez sprzedającego do zakupu rzeczy, która po fakcie okazała się zupełnie nam niepotrzebna czy niepasująca do nas?
Myślę, że większość osób odpowie, jeśli nie na wszystkie to przynajmniej na jeden z powyższych przykładów : no tak, miałem/am tak 😉
Nie jest to wcale zaskakujące, ponieważ właśnie w powyższych sytuacjach dochodzi do wykorzystania efektu horoskopowego.
Od cyrku do zjawiska psychologicznego: Efekt Horoskopowy
Czym jest to zjawisko? Opiera się ono na obserwacji, iż ludzie zgadzają się z określonymi opisami osobowości przyjmując je jako trafną charakterystykę swoich cech, podczas gdy dany opis jest ogólny, uniwersalny, często niejednoznaczny; opiera się natomiast na cechach pożądanych społecznie, uznawanych powszechnie za pozytywne i dobrze świadczących o ich “posiadaczu”.
Osobowość natomiast jest zbiorem niepowtarzalnych cech, postaw, zachowań charakterystycznych dla danej jednostki. Każda z tych cech może wystąpić u innej osoby, ale różny stopień nasilenia danej cechy jest tym, co wyróżnia jedną osobę od drugiej.
Efekt horoskopowy bazuje więc na ogólnych, uniwersalnych stwierdzeniach opisujących raczej grupę kulturową lub całość populacji a nie jednostkę. Jest wzmagany poprzez zbudowanie wrażenia na odbiorcy, iż dane analizy zostały spersonalizowane, przygotowane dla konkretnej osoby. Nazwa zjawiska oddaje obszar zastosowania efektu; horoskopy wykorzystują bowiem tego typu stwierdzenia. Efekt ten może być również wykorzystany w marketingu, handlu, czy w “psychotestach”.
Zjawisko to znane jest również pod innymi nazwami: efekt Barnuma lub efekt Forera.
Pierwsze określenie nawiązuje do postaci Phineasa Taylora Barnuma, słynnego XIX-wiecznego amerykańskiego showmana, twórcy koncepcji objazdowego cyrku, którego założeniem było, iż każdy odbiorca przedstawienia powinien znaleźć coś dla siebie; stąd wykorzystywanie przez P.T Barnuma, w celu pozyskania klientów, blagi i mistyfikacji. Tzw. oświadczenia Barnuma to wieloznaczne określenia.
Drugie określenie odnosi się do Bartrama R.Forera, amerykańskiego psychologa żyjącego w latach 1914-2000, który jako pierwszy naukowo udowodnił a następnie opisał dane zjawisko. B.R Forer na grupie swoich 39 studentów przeprowadził eksperyment, który miał wykazać, jak łatwo klient może zostać wprowadzony w błąd przez ogólny opis osobowości i doprowadzić go do nieuzasadnionej akceptacji narzędzia diagnostycznego. Po wypełnieniu kwestionariusza zainteresowań diagnostycznych, składającego się m.in. z listy zainteresowań, cech osobistych, obowiązków zawodowych, marzeń i ambicji, przez każdego studenta – B.R. Forer wręczył na kolejnych zajęciach każdemu uczniowi z osobna opis osobowości podpisany jego imieniem i nazwiskiem. W rzeczywistości każdy ze studentów otrzymał, nie wiedząc o tym, ten sam opis, składający się właśnie z niejednoznacznych, ogólnych określeń, będących fragmentami horoskopów. Opis brzmiał mniej więcej:
Chcesz, aby inni lubili Cię i podziwiali. Masz tendencje do bycia krytycznym względem siebie. Masz wiele niewykorzystanych możliwości, których nie przekształciłeś na swoją korzyść. Posiadasz pewne wady osobowości, które jednak potrafisz kompensować tym, co w tobie silne. Dla otoczenia zewnętrznego jesteś postrzegany jako zdyscyplinowany i opanowany, podczas gdy w środku bywasz niepewny i zbytnio martwiący się. Czasami masz poważne wątpliwości, czy podjąłeś właściwą decyzję lub postąpiłeś słusznie. Wolisz określoną ilość zmian oraz różnorodności i odczuwasz niezadowolenie kiedy otaczają cię ograniczenia. Jesteś dumny z bycia niezależnym myślicielem i nie przekonują cię twierdzenia innych, które nie są poparte dowodami. Według Ciebie nie jest rozsądne bycie zbyt szczerym i dzielenie się zbyt dużą ilością informacji o sobie w kontaktach z innymi. Czasami jesteś ekstrawertyczny, uprzejmy, towarzyski, a innym razem jesteś introwertyczny, ostrożny, powściągliwy. Niektóre z Twoich aspiracji wydają się być dość nierealne. Bezpieczeństwo jest jednym z głównych celów twojego życia.
Studenci, po zapoznaniu się z “indywidualnymi” opisami osobowości, zostali poproszeni o ocenę kwestionariusza zainteresowań diagnostycznych, na którego podstawie opis ten został sporządzony. Narzędzie zostało bardzo wysoko ocenione jako narzędzie do pomiaru osobowości. Efekt ten został spotęgowany otrzymaniem indywidualnego opisu (podpisanie imieniem i nazwiskiem) oraz autorytetem osoby wykonującej ów opis (tutaj wykładowca B.R Forer).
Podczas “studiowania” horoskopów, “zabaw” w “psychotesty” pamiętajmy więc o tym zjawisku psychologicznym i nie dajmy się zwieść na manowce wiedzy o sobie samym czy o naszej przyszłości 😉
Autorka: Weronika Wojcierowska – z wykształcenia filolog, edytor tekstów, coach & psycholog. Zawodowo od 20 lat związana z działami personalnymi w międzynarodowych korporacjach, wspierając menedżerów w aspektach związanych z prawem pracy, rozwojem pracowników, rekrutacją, budowaniem kultury organizacyjnej i zaangażowania personelu. Prywatnie – zafascynowana tematyką psychologii pozytywnej i coachingu – fanka aktywności outdoorowych, przede wszystkim: biegania, roweru, trekkingu górskiego, wspinania.
Artykuł powstał na podstawie:
- Forer, B. R. (1949). The fallacy of personal validation: A classroom demonstration of gullibility. Journal of Abnormal and Social Psychology, 44, 118–123.
- Margasiński A., Pułapki diagnozy psychologicznej na przykładzie efektu Barnuma i tzw. syndromu dorosłych dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, Studia Psychologica UKSW 13(1) 2013 s. 85-99.
